ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ (Chand Baori) ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਆਕਰਸ਼ਕ ਬਾਵੜੀ ‘ਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ | ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਨਿਕੁੰਭ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਮਿਹਿਰ ਭੋਜ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਚੰਦ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਸਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ | ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ | ਰਾਜਾ ਚੰਦ ਨੇ ਜੈਪੁਰ-ਆਗਰਾ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਦੌਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਆਭਾਨਗਰੀ ਵੀ ਵਸਾਇਆ ਸੀ। ਬਾਵੜੀ ਦੇਖਣ ‘ਚ ਜਿੰਨੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ, ਇਸਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਉਨੀਆਂ ਹੀ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਹਨ। ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਗਹਿਰੀ ਬਾਵੜੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬੇਹੱਦ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵੀ ਹੈ।
ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਦੀ (Chand Baori) ਪੌੜੀਆਂ 8ਵੀਂ ਅਤੇ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ 3,500 ਤੰਗ ਪੌੜੀਆਂ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਰੂਪਤਾ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਤੱਕ 20 ਮੀਟਰ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਲ ਭਰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਲਈ ਖੂਹ ਭੰਡਾਰ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਖੂਹ ਭੰਡਾਰ ਜਾਂ ਸਟੋਰੇਜ ਟੈਂਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਠੰਡਾ ਵੀ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਬਾਵੜੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਓਲੀ ਅਤੇ ਵਾਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਹੇਠਾਂ ਪਾਣੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਾਵੜੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਮ ਖੂਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ |
ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਚਾਰ-ਪਾਸੜ ਬਣਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਚੌਰਸ ਢਾਂਚਾ 13 ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਡੂੰਘਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਡਬਲ ਪੌੜੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ 3,500 ਤੰਗ ਪੌੜੀਆਂ 20 ਮੀਟਰ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਹਰੇ ਛੱਪੜ ਦੇ ਤਲ ਤੱਕ ਉਤਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਖੂਹ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣਿਆਂ ਲਈ ਮੰਡਪ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਕਮਰਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 8ਵੀਂ ਅਤੇ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨਿਕੁੰਭ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਚੰਦ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ, ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਰਤਨ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਮ ਰਾਜਸਥਾਨ ਯਾਤਰਾ ਸਰਕਟ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਦੂਰ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੀ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ | ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਜੈਪੁਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 93 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਆਭਾਨੇਰੀ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਪੌੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਮੁਹਾਰਤ ਦਾ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਆਰਕੀਟੈਕਟਾਂ ਦੀ ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕਲ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੌੜੀਆਂ ਇੱਕ ਜਾਦੂਈ ਭੁਲੇਖਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ ‘ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਖੇਡ ਇਸ ਨੂੰ ਮਨਮੋਹਕ ਦਿੱਖ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਆਭਾਨੇਰੀ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰਕ ਇਕੱਠ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕ ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬੈਠ ਕੇ ਠੰਢਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਖੂਹ ਦੇ ਤਲ ‘ਤੇ ਹਵਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿਖਰ ਨਾਲੋਂ ਲਗਭਗ 5-6 ਡਿਗਰੀ ਠੰਢੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਹਰਸ਼ਤ ਮਾਤਾ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਖੰਡਰ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੂਹ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਧੋਣ ਦੀ ਰਸਮ ਸੀ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਥੰਮ੍ਹ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹੁਣ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ।
ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਹੁਣ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਖੂਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਚੰਦ ਬਾਵੜੀਆਂ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ‘ਦ ਫਾਲ’ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸਟੋਫਰ ਨੋਲਨ ਦੀ ਬਲਾਕਬਸਟਰ ਦ ਡਾਰਕ ਨਾਈਟ ਰਾਈਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਸੀ। ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਉਲਟੇ ਪਿਰਾਮਿਡ ਵਰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ |
ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਲਗਭਗ 550 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ 3,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੂਹ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੂੜੇ ਨਾਲ ਭਰ ਗਏ ਹਨ, ਸੈਂਕੜੇ ਖੂਹ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।ਚੰਦ ਬਾਵੜੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ, ਡੂੰਘੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਬਾਵੜੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ
