ਹੰਨੈ ਹੰਨੈ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਲੱਖਣ ਪੱਖ

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਲਿਕ ਨਾਵਲ ‘ਸੁੰਦਰੀ’ 1898 ਈ. ਵਿਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਥੀਮ ਸੁੰਦਰੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਆਈ ਅਧੋਗਤੀ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ (ਥੀਮ) ਬਾਰੇ ਤੋਮਾਸ਼ੇਵਸਕੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ, “ਥੀਮ ਬਾਰੇ ਰੂਪਵਾਦੀ ਤੋਮਾਸ਼ੇਵਸਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਏਕਤਾ ਉਸਦੀ ਥੀਮ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰਵਾਰ ਆਦਿ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤਕ ਸਮਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਥੀਮ ਦੀ ਚੋਣ ਮਹਤਵਪੂਰਨ ਸੁਹਜ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।”1

‘ਹੰਨੈ ਹੰਨੈ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ’ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਸੁੰਦਰੀ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸੁੰਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਹਿਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਵੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਨੂੰ ਜਿਥੇ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਉਥੇ ਹੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਸਵੈ-ਘੜ੍ਹੇ ਸਾਂਚੇ ਵਿਚ ਫ਼ਿੱਟ ਨਾ ਆਉਣ ਕਰਕੇ ਅਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।

ਆਪਣੀ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਿਤਾਬ ‘ਨਾਵਲ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ’ ਵਿਚ ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਦਵੇਸ਼ਵਰ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਾਵਲ ਸੁੰਦਰੀ (1898) ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਕੇ ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ (1899), ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ (1899) ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ (1917) ਬਾਰੇ ਸਾਂਝੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਜਿਹੀ ਉਦੇਸ਼ਮੁੱਖਤਾ ਇਹਨਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਕਲਾਤਮਕ ਤੰਦਾਂ; ਜੁਗਤਾਂ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਬਿਰਤੀ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਫ਼ਿਰਕੇ ਤੀਕ ਸੀਮਤ ਹੋਣ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਕਮਜੋਰੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

ਅਜਿਹੀ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਬਾਕੀ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਸੇ ਅਣਦਿਸਦੀ ਖੁਣਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸੰਕੀਰਣ ਤੇ ਘਟਾਓਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਕਰਬੀਨ 15 ਹੋਰ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹਰੇਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਉਦੇਸ਼ਮੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ‘ਤੇ ਪਏ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।2 ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਵਲ ਚਾਹੇ ਉਹ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ, ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ, ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ, ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਧਾ ਦੇ ਹੋਣ, ਉਹ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਉਦੇਸ਼ਮੁੱਖਤਾ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਾਵਲ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਣ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰੇਕ ਨਾਵਲ ਆਪਣੀ ਵਿਧਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀਮਤ ਪਾਠਕ ਵਰਗ ਦੀ ਰੁਚੀ ਦਾ ਹੀ ਕੇਂਦਰ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਟੀ.ਆਰ. ਵਿਨੋਦ ਦਾ ਕਥਨ, “ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕੁ ਪੂਰਵ-ਕਲਪਿਤ ਸਿੱਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਉਹ ਪਾਤਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਰਮ ਖੇਤਰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।”3 ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਕੁਝ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਗਾਹੇ-ਬਗਾਹੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਫਰਤੀ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਨੂੰ ਅਲੌਕਿਕ ਤੇ ਯਥਾਰਥ ਤੋਂ ਉਪਰਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ ਨਾਵਲ ਕਹਿਣਾ ਅਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੁਸਾਂਝ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਜਾਤੀ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਵਾਲਾ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤੀ ਲਹਿਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੋਣਾ ਮੰਨਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੱਖ-ਪਾਤੀ ਐਲਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਕਾਂ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਸੰਕੀਰਣ ਤੇ ਪੱਖਪਾਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕੁਝ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਭਰੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰਿਤ ਜ਼ਿਕਰ ਇਥੇ ਕਰਨਾ ਮੁਨਾਸਿਬ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ‘ਤੇ ਲਾਏ ਇਲਜ਼ਾਮਾਂ ਪਿੱਛੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫ਼ਰਤ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਸਵੈ-ਸਿਰਜੇ ਸਿਧਾਤਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਠੋਸ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਜਨਮਸਾਖੀ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿਚ ਗੁਰੂ-ਕਾਲ ਬਾਰੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2

ਹੈਡੇਨ ਵਾਇਟ ਅਨੁਸਾਰ “ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਕਾਰਨ/ਕਾਰਜ ਦੇ ਨਿਯਮ ਰਾਹੀਂ ਦਲੀਲਯੁਕਤ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਇਕ ਗਲਪੀ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ।”⁴  ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਗਲਪ ਦਾ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ‘ਕਲਪਨਾ’ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣਾ, ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੰਜੀਦਾ ਤੇ ਬਾਰੀਕਬੀਨੀ ਵਾਲਾ ਔਖਾ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣਾ ਵਿਚ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਕਾਰਜ ਤੱਥਾਂ ਦੁਆਲੇ ਗਲਪ ਸਿਰਜਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਅਤੇ ਸਰਵ-ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਵਿਗੜ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਲਗਾਤਾਰ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਲੜੀਵਾਰ ਘਟਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦੇ ਕੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਤੋਰ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਨੀਝ ਨਾਲ ਖੋਜਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣਾ ਦੂਸਰੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਬਹੁਪਰਤੀ ਕਾਰਜ ਹੈ।

ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਜਿਹਾ ਭੇਦ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਅਜੋੜ ਪਦ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ “ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਸਮੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂਹੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਅਖਵਾ ਸਕਦਾ; ਇਸ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭਾਗ ਤੇ ਗਲਪ ਭਾਗ ਨੂੰ ਬੜੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਓਤਪੋਤ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”⁵ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੰਤਵ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ”ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਾਧਾਰਣ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਭਾਵੁਕ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ‘ਚੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਨਿਰੋਲ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਬਬਾਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਪੁੱਤ ਸਪੁੱਤ ਕਰਦੇ ਹਨ”⁶ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਧਾਰ ਮੰਨਕੇ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ: ਤੱਥ ਪੂਜਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਬੇ-ਮਤਲਬ ਬੈਰਾਗ ਵਾਲੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ। ਪ੍ਰੋ. ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ-ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਟੁੱਟੇ ਅਜਿਹੇ ਤੱਥ ਪੂਜਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀਆਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਉਦੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਲਿਖ਼ਤੀ ਰੂਪ ਉਤੇ ਵਧੇਰੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦਿਖਾਈ। ਖ਼ਿਆਲ ਦੇ ਪੇਤਲੇਪਣ ਸਦਕਾ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਸੁਭਾ ਤੇ ਸਤਹੀ ਤਰਕ ਰਾਹੀਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਗੁਰੂ-ਬਿੰਬ ਦਾ ਸਰਸਬਜ਼ ਚਿਹਰਾ ਵਲੂੰਧਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।

ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਾਰ, ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ, ਸਾਲ ਤੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬੇਰਸ ਗਿਣਤੀਆਂ ਮਿਣਤੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨੀਰਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਸੱਚ ਨੂੰ, ਘਟਾਓਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਸਦਕਾ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਅਧੂਰੇਪਣ ਕਰਕੇ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਟਪਲਾ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਉਹ ਕੌਮ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਅਵਚੇਤਨ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਸ਼ੁੱਧ ਅਨੁਭਵ {ਪ੍ਰੋ. ਮਹਿਬੂਬ ਇਸਨੂੰ ਸਿੱਖ-ਯਾਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ} ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਅੱਖੋਂ-ਪਰੋਖੇ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਅਕਸਰ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਕਾਦਮਿਕਤਾ ਦੀ ਥੱਕੀ-ਟੁੱਟੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਮੂਲ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਵਿਰਵੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਲਿਖਾਰੀ ਅਕਸਰ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬੋਝਲ ਕਾਰਜ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਦੂਜੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੂਲ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖ-ਯਾਦ ਵਿਚ ਪਏ ਉਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਦੈਵੀ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਕੜਣ ਦਾ ਯਤਨ ਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੇ ਅਨੁਭਵ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦੈਵੀ-ਸੱਚ ਦੁਆਲੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਮਿੱਥ ਘੜ੍ਹਣ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਲੈਵੀ ਸਤ੍ਰਾਸ ਅਨੁਸਾਰ “ਲੋਕ ਚੇਤਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਿੱਥਾਂ ਨਹੀਂ ਘੜਦੇ ਭਾਵ ਉਹ ਮਿੱਥ ਘੜਨ ਲਈ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਘੜਦੇ ਸਗੋਂ ਉਹ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।”⁸ ਭਾਵ ਮਿੱਥ ਸਹਿਜੇ ਬਣਦੀ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਿਮਾਗੀ ਜੋੜ-ਘਟਾਓ ਸਦਕਾ ਇਸਨੂੰ ਬੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਵੀ ਵਡੇਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ਜੋ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਿੱਥ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਿਆ ਅਸਲ-ਸੱਚ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਭਾਵ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਅੰਦਰ ਇਹ ਬੇ-ਮਤਲਬ ਵੈਰਾਗ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਪੌਰਾਣ ਮਿੱਥ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਅਤਿਕਥਨੀ ਵਧੇਰੇ ਜਾਪਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਫ਼ਿਰ ਗੁਰੂ-ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ, ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸੂਖਮ ਤੱਥ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲੇ ਸੱਚੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ (ਇਤਿਹਾਸਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ) ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੂਝ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਓਟ ਆਸਰੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ-ਯਾਦ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਅਨੁਭਵ ਸਦਕਾ ਬੀਤੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਨਕਸ਼ ਪਛਾਨਣ ਵਿਚ ਨਿਰੰਤਰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਦਿਖਦੇ ਹਨ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ-ਰੂਪ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰਮਜ਼ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਦਿਖ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ-ਲਿਵ ਨੂੰ ਮਾਣਦੀਆਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਮਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖ-ਯਾਦ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਦਕਾ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੂਝ ਨਾਲ ਝੂਠ-ਸੱਚ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਨੁਭਵ (ਭਾਵੇਂ ਸਾਰੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ) ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਭਾਈ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਜੀ ਦਾ “ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼” ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਛਪਿਆ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼, 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ (1809-1841 ਈ.) ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ।

ਬਾਬਾ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ, ਭਾਈ ਰਾਇ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਮੀਰਾਂਕੋਟ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ (ਕਰੋੜਸਿੰਘੀਆਂ ਮਿਸਲ) ਦੇ ਦੋਹਤੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ-ਕਾਲ ਅਤੇ ਗੁਰੂ-ਪੰਥ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਦਾਦਕੇ ਤੇ ਨਾਨਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆ ਸਾਖੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਣਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮਹਾਨ ਲਿਖ਼ਤ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚਾ ਗੁਰੂ-ਪੰਥ ਆਪਣੇ ਸਾਂਝੇ ਅਵਚੇਤਨ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਪੰਥ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਅਮੋਲ ਖਜ਼ਾਨੇ, ਭਾਈ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ‘ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਕੇ ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਨਾਨਕ ਰਾਜੁ ਚਲਾਇਆ’ ਨਾਵਲ ਲੜੀ ਤਹਿਤ ਆਪਣਾ ਪਲੇਠਾ ਨਾਵਲ “ਹੰਨੈ ਹੰਨੈ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ”  ਲਿਖਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਵਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਾਡੇ ਸਮਕਾਲ ਵਿਚ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਵੱਲ ਘੱਟ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਗੁਰਸਿੱਖ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਲਮ ਗੁਰੂ-ਪੰਥ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਹੀਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਲੰਮੇ ਦੌਰ ਤੋਂ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਪੰਥ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰਮਾਇਆ ਸਾਡੇ  ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤ ਹਰੇਕ ਦੌਰ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਜਾਂ ਮਨੋਰਥਾਂ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤੇ ਲਿਖਾਰੀ ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਲਾਹਾ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕੇ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਲਿਆ ਹੈ।

3

ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਬਾਰੇ ਬੋਲਦੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ: ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਹ’ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ “ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਵਲ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਸਾਰ ਲਈ ਵਰਤਣ ਦੀ ਗਲਪ-ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ……ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਗਲਪ ਬੋਧ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਗਲਪ-ਬਿਰਤੀ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”⁹ ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਸੇ ਪਰਪਾਟੀ ਦਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਗਲਪ-ਬਿਰਤੀ ਵਿਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗਲਪ-ਬਿਰਤੀ ਦੀ ਕਨਸੋਅ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਲਿਖ਼ਤ ਦਾ ਕਾਲ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਵੱਖਰੀ-ਵੱਖਰੀ ਪਰ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ: ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ, ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਬਾਤ ਪਉਣਾ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲ ਵਿਚ ਦਰਪੇਸ਼ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਚੜ੍ਹਦੀਕਲਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣਾ।

ਇਹ ਨਾਵਲ ਲਿਖਦਿਆਂ ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਵਿਧਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਵਚੇਤਨ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਨਿਰਵਿਘਨ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਲਿਖਤ ਆਪਣੀ ਮਿਸਾਲ ਆਪ ਹੀ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਦੇ ਧੁਰੇ ਦੁਆਲੇ ਬੇਬਾਕੀ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਮੌਲਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਤਿੱਥਾਂ, ਮਹੀਨਿਆਂ, ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ-ਮਿਣਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰਕੇ, ਇਸ ਬੇਰਸੀ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਪੈਣ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸੁਘੜਤਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਨਾਵਲਕਾਰ ਤੇ ਆਲੋਚਕ, ਫਾਸਟਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਕਹਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।¹⁰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਜਿਸ ਕਾਲ-ਖੰਡ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਉਹ ਪੰਥ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ-ਚੜ੍ਹਤਲ ਦਾ ਸੁਨਿਹਰੀ ਕਾਲ ਹੈ, ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਕੌਮ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਬਿਆਨੇ ਤੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਸਾਖੀਆਂ ਸੀਨਾ-ਬ-ਸੀਨਾ ਚਲਦੀਆਂ ਸਾਡਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਸਰਬ ਸਾਂਝੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਗੁਰੂ-ਪੰਥ ਦੇ ਚੇਤਿਆਂ ‘ਚ ਚੱਤੋ ਪਹਿਰ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਸੁਖਾਲਾ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਲਿਖਾਰੀ ਦਾ ਇਹ ਨਾਵਲ ਲੜੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਰਤਿ ਮੰਡਲਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖ, ਗੁਰੂ-ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਡਭਾਗੀ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਮਾਨਣ ਲਈ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੀ ਵਰਸੋਈ ਧਰਤੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਗ ਵਿਚ ਬਿਤਾਏ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਗੁਰੂ-ਪੰਥ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਿਤ ਸੁੱਚੀ ਨੀਅਤ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹਿਦਾ ਹੈ। ਟੀ. ਆਰ. ਵਿਨੋਦ ਅਨੁਸਾਰ “ਨਾਵਲਕਾਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦਾ, ਚੁਣੇ ਅੰਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਰੁਚੀ ਤੇ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਉਂਤਦਾ ਸੰਵਾਰਦਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।”¹¹  ਨਾਵਲਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਖਾਲਸਾ-ਪੰਥ ਦੀ ਸਖਸ਼ੀ-ਪੰਥਕ ਰਹਿਣੀ-ਸਹਿਣੀ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਜਾਨਣ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਪਿਛਲੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਰਮਜ਼ ਦੀ ਬਾਰੀਕਬੀਨੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ, ਦੀਨ ਪਾਲਦਿਆਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦੈਵੀ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲਪਨਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰ, ਉਹਨਾਂ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਅਸਲ-ਸੱਚ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਇਕ ਯਤਨ ਮੰਨਣਾ ਚਾਹਿਦਾ ਹੈ।

ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਪਲੇਠਾ ਨਾਵਲ ਉਸਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਹਲਕਿਆਂ ‘ਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਵਾਉਂਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਲਿਕ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਹਲਾਂਕਿ ਉਸਨੇ ਫ਼ਰੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਅੱਤਾਰ ਦੀ ‘ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਮਜਲਿਸ’ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਅਨੁਵਾਦ-ਕਲਾ ਦਾ ਲੋਹਾ ਮੰਨਵਾਇਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਗਲਪ-ਸੂਝ ਦੀ ਛਾਪ ਛੱਡਦਾ ਨਾਵਲ “ਹੰਨੈ ਹੰਨੈ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ” ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਨਾਵਲ ਲੜੀ ‘ਨਾਨਕ ਰਾਜੁ ਚਲਾਇਆ’ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਕੇ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੀਕ ਦੇ ਕਾਲ-ਖੰਡ ਨੂੰ ਚੁਣਦਾ ਹੈ।

ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇਹ ਗੌਰਵਮਈ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਲਿਖ਼ਤਾਂ ਵਿਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਨਾਵਲਕਾਰ ਇਸ ਕਥਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਗਲਪ ਬਿੰਬ ‘ਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇਹ ਕਥਾ ਇਕ ਨਵੀਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀ ਹੋਈ ਨਵਾਂ ਸੰਦਰਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਕਫ਼ੇ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਕ ਅਕਹਿ ਅਹਿਸਾਸ ਪਾਠਕ ਮਨ ਨੂੰ ਟੁੰਬਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਕਥਾ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਤੁਰਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗਲਪ-ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। “ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਸਿਰਜਨ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗਲਪ ਚੇਤਨਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਇਕ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਲੇਖਕ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਲਘੂ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਕਾਰਜ ਉਸਦੀ ਗਲਪ ਚੇਤਨਾ ਉਪਰ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”¹² ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਹਰੇਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਗੁਰੂ-ਆਦਰਸ਼ੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਗੁਰ-ਸਿਧਾਂਤ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦਾ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਦਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਗਲਪ ਤੱਥ ਜੋੜਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਚੁਣੌਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗਲਪ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਮਾਸ ਨਾਵਲਕਾਰ ਲਈ ਦੋ ਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ ਤੇ ਤੁਰਨ ਜਿਹਾ ਕਠਿਨ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਭਿਆਸ ਬਿਨਾਂ ਸੁਖਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਡੇਢ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਨਿਰਵਿਘਨ ਚੱਲਦਾ ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਰਵੋਤਮ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਗੂੜ੍ਹ ਅਧਿਐਨ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਇਹ ਵਿਲੱਖਣ ਢੰਗ ਉਸਨੇ ਜੀਵਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਉਸਦੇ ਆਮ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਤੋਂ ਹਵਾ ਦੇ ਰੁਮਕਣ ਜਿਹੀ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਲਿਖਣ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਗਲਪ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਪਲੇਠੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਗਾਹੇ-ਬਗਾਹੇ, ਅਖਬਾਰਾਂ, ਰਸਾਲਿਆਂ ਤੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਵਿਚ ਛਪੇ ਆਰਟੀਕਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਸਦੀ ਗਲਪ-ਜੁਗਤ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਾਤਰਾਂ ਤੇ ਥਾਂਵਾਂ ਲਈ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਅਸਲ ਨਾਮ ਹੀ ਵਰਤੇ ਹਨ। ਟੀ. ਆਰ. ਵਿਨੋਦ, ਮਿੱਤਰ ਸੈਨ ਮੀਤ ਦੇ ਨਾਵਲ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਜ਼ਿਕਰ ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਦੀ ਖੋਟ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਾਵਲ ਵਾਸਤਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਵਾਸਤਵ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।¹³ ਪਰ ਨਾਵਲ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਵਾਸਤਵਿਕ ਨਾਵਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ, ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤੇ ਰੋਮਾਂਚਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪਾਠਕ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਅਪਣੱਤ ਭਰਿਆ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਕੁਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ‘ਪੰਜਵਾਂ ਸਹਿਬਜ਼ਾਦਾ’  ਵਿਚ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਉਣ ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਲਤੀ ਜਗਦੀਪ ਨੇ ਹੰਨੈ ਹੰਨੈ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ  ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚਲੀ ਬਿਆਨੀ ਕੋਈ ਵੀ ਘਟਨਾ ਨਿਰੋਲ ਮਨੋ-ਘੜ੍ਹਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਬੀਤੀ ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਨੁਭਵ ਅਨੁਸਾਰ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਤੇ ਨਾਟਕੀ ਭਾਂਤ ਰੌਚਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪਿਛਲੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਘੋਖਦਿਆਂ ਇਕ ਅਹਿਮ ਖਿਆਲ ਧਿਆਨਗੋਚਰੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਕਟਰ ਹਿਊਗੋ ਦੇ ਨਾਵਲ  Les Misérables ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ‘ਦੁਖੀਏ’ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਉਸ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ, ਦਾਨਾਈ ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਤੇ ਸੁੱਚੇ ਵਲਵਲਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਝਾਤੀ ਮਾਰਿਆਂ ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਦਿਸ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵੀ ਕੌਮ ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਕਦੇ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਐਨ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਕਮਾਲ ਦਰਜੇ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿਚ ਵਧਿਆ ਫੁਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਕੌਮ ਡਿੱਗੀ ਹੋਈ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਦ ਖਾਸ ਲਿਆਕਤ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜੇ ਹੋਏ ਆਤਮਿਕ ਦਿਉ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਕੇ ਤੇ ਸਦਾ ਹਰੀ ਆਸ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ, ਕੌਮ ਨੂੰ ਹਲੂਣਾ ਦੇ ਕੇ ਜਗਾਉਦੇ ਹਨ  ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਰਾਹੇ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰ ਕੇ ਤੁਰਨ ਦਾ ਉਮਾਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹਲੂਣਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਨਾਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਸ, ਉਤਸ਼ਾਹ, ਸੱਤਿਆ, ਉੱਚੇ ਆਦਰਸ਼ ਤੇ ਸੁੱਚੇ ਇਖ਼ਲਾਕ ਦੀ ਲਗਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਾਹਿਤ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੌਮ ਇਸ ਜਾਦੂ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਮਸਤ ਹੋਈ ਉਡਾਰੀਆਂ ਲਾਉਂਦੀ ਉਤਾਂਹ ਨੂੰ, ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੇ ਨਿੱਗਰ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ। ਇਹ ਸੁਧਾਰ ਆਪਣੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁੜ ਧਿਆਕੇ, ਗੁਰੂ-ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਸਦਕਾ ਇਲਾਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੋਇਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਜ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਨਾਵਲ ਲੜੀ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਕਾਰਨ ਡਾ. ਰਜਨੀਸ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੇਖ ‘ਨਾਵਲ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ’  ਵਿਚਲੇ ਕਥਨ¹⁴ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਨਾ ਹੀ ਨਾਵਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ‘ਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਸਦਕਾ ਆਏ ਵਸਤੂਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਰਥਚਾਰੇ ਵਿਚ ਜਟਿਲ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਸਰੋਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਨਿਗੂਣੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪਿਛਲੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਘੋਖਦਿਆਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਮਨੋ-ਸਰੰਚਨਾ ਵਿਚ ਗੁਰੂ-ਪੰਥ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀਕਲਾ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੇ ਦੈਵੀ-ਬਚਨਾਂ ‘ਤੇ ਅਸੀਮ ਅਟੁੱਟ ਭਰੋਸੇ ਸਦਕਾ ਕੌਮ ਦੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਿਰੰਤਰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੰਡ ਬਾਰੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਗਾਲਪਨਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਗੂੜ੍ਹ-ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਨਿਬੱੜਦਾ ਹੈ।

4

ਹੰਨੈ ਹੰਨੈ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਲੱਖਣ ਪੱਖਾਂ, ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੀ ਸ਼ੈਲ਼ੀ, ਗਲਪ-ਜੁਗਤਾਂ, ਬਿਰਤਾਂਤ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ-ਪੰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ਗਾਲਪਨਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਿਖਣ-ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ

ਨਾਵਲ ਲੜੀ ‘ਨਾਨਕ ਰਾਜੁ ਚਲਾਇਆ’ ਦਾ ਨਾਮ ਪਾਵਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਸੱਤੇ ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਆਈ ਪੰਗਤੀ “ਨਾਨਕਿਰਾਜੁਚਲਾਇਆਸਚੁਕੋਟਸਤਾਣੀਨੀਵਦੈ॥”¹⁵ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸਦੇ ਆਰੰਭਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਭਾਵ-ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਚਲਾਇਆ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੀ ਬਚਨਾਂ ਨੂੰ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਨੇ ਦੁਹਰਾਉਂਦਿਆਂ ‘ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖਾਲਸਾ’ ਉਚਾਰਦੇ ਹੋਏ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਵਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਿਸ ‘ਤੇ ਟੇਕ ਰੱਖਦੇ ਖਾਲਸਾ-ਪੰਥ ਅਸੀਮ ਭਰੋਸੇ ਵਿਚ, ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਇਰਾਦੇ ਸੰਗ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

“ਹਮ ਰਾਖਤ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਦਾਵਾ।

ਜਾਂ ਇਤਕੋ ਜਾਂ ਅਗਲੋ ਪਾਵਾ।”

ਇਸ ਨਾਵਲ ‘ਹੰਨੈ ਹੰਨੈ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ’ ਦਾ ਨਾਮ ਬਾਬਾ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ‘ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਵਿਚ ਆਏ ਇਸ ਦੋਹਰੇ:

‘ਹਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਸਤਿਗੁਰੁ ਦਈ ਹੰਨੈ ਹੰਨੈ ਲਾਇ।

ਜਹਿ ਜਹਿ ਬਹੈ ਜ਼ਮੀਨ ਪਰ ਤਹਿ ਤਹਿ ਤਖਤ ਬਿਠਾੲੈਂ।’

ਵਿੱਚੋਂ ਕਸੀਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਦੋਹਰਾ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਉਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਚੇ ਤੇ ਭਰੋਸੇ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਹੰਨੈ ਤੋਂ ਭਾਵ ਘੋੜੇ ਦੀ ਕਾਠੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਦਾ ਕੀਲਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਲਗਾਮ ਨੂੰ ਅਟਕਾਈਦਾ ਹੈ।¹⁶ ਇਸੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਖਾਲਸਾਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀਕਲਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ‘ਤੇ ਭਰੋਸੇ ਸਦਕਾ ਆਪਣੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਦਾਵਾ ਹੰਨੈ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਤੀਕਰ ਮੰਨਦੇ, ਰੱਖਦੇ ਤੇ ਮਾਣਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਦਾਅਵੇ ਦੀਆਂ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸਾਖੀਆਂ, ਜੋ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਤੇ ਹੰਢਾਈਆਂ, ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਅਲੋਕਾਰੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ-ਖੰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਦੌਰ ਦੇ ਪਾਤਰ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਇਕੱਠੇ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵੇਲਿਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਬਿਠਾਕੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਕਾਲਪਨਿਕ ਗਲਪ ਜੁਗਤ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ। ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਂਦਿਆ ਉਹ ਤਿੰਨ ਪਾਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਫੌਰੀ ਪ੍ਰਗਟਾਓ (Immediate exposition) ਸਦਕਾ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਦਿੰਦਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਪਾਤਰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਮੋਰਚੇ ਵੇਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਕਾਕਾ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਰਨਾਲ ਹਨ। ਤੀਜੇ ਪਾਤਰ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਲੰਬਿਤ ਪ੍ਰਗਟਾਓ (Delayed exposition) ਜੁਗਤ ਵਰਤਦਿਆਂ ਪਰਦੇ ਪਿਛੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਲੜੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੀਕ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸ਼ਪਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਵੀ ਪਾਠਕਾਂ ਵਿਚ ਪਾਤਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਪ੍ਰਤੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਨਾਵਲਕਾਰ ਖੁਦ ਵਕਤਾ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਥਾ ਤੀਜੇ ਪਾਤਰ (ਜਿਸਦਾ ਤੁਆਰਫ਼ ਹਾਲੇ ਹੋਣਾ ਹੈ) ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਕੇ ਕੰਦੀ ਬਾਬਾ ਰਾਹੀਂ ਤੁਰਦੀ, ਕਾਕਾ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਰਨਾਲ ਤੇ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਵਾਦ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ, ਨਾਵਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਥਾਕਾਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਕਥਾ ਦਾ ਇਹ ਸਫ਼ਰ ਨਾਵਲ ਦੀ ਗੋਂਦ ਦੀ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਥਾਕਾਰ ਬਾਬਾ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਹੈ, ਨਾਵਲ ਦੇ ਕਥਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਉੱਤਮ ਪੁਰਖ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਕਥਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ‘ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਕੇਂਦਰੀ ਪਾਤਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕਥਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਨਾਵਲ ‘ਚ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣ, ਬਿਆਨਣ ‘ਚ ਮਹਿਦੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ; ਨਾਵਲ ਵਿਚਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ‘ਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜੁਗਤ ਬਾਰੇ ਦੇਖਦਿਆਂ ਉਸਦੇ ਗਲਪ ਸਿਰਜਣਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਨਾਵਲ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਤੇ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ, ਨਵਾਬੀ ਵੇਲੇ ਜਥੇਦਾਰ ਜੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਗੱਲਬਾਤ, ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ-ਪੰਥ ਦੇ ਨਵਾਬੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਚਰਨੀ ਛੁਹਾ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਿੱਖ ਰਾਹੀਂ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਮਿਲਣ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਗਾਲਪਨਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਸਰਵ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਸਾਖੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ।

ਸਾਰੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਦੇਣ ਦਾ ਢੰਗ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਗਲਪ-ਜੁਗਤ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇੰਝ ਸਾਖੀਆਂ ਵਿਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਵੀ ਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਓਟ ਆਸਰੇ ਨਾਲ ਚੱਲਦਿਆਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨਤਾ (Manifestation)  ਹੈ।

ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ (ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ) ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਥ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਹੱਸਕੇ ਮੰਨਦਿਆਂ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਜੋ ਸਿਖਿਆ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਸੁਰਤਿ ਵਿਚ ਧਰਵਾਸ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਰਾਗੀ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣਾ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਬਖਸ਼ੀ ਖਾਲਸ-ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜੋ ਗੁਰੂ-ਪੰਥ ਦੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚ ਉਕਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਮੱਸੇ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢਣ ਪਿਛੋਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਵਿਚ ਤੁਰਦਿਆਂ ਸੂਖਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ, ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਬਚਨਾਂ ਦੇ ਬਲੀ ਹੋਣ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਪਿਛਲੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਸਾਹਿਬ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਲਾ ਰਾਮਰੌਣੀ ਦੇ ਉਸਰਣ ਵੇਲੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਿੱਖ ਵੱਲੋਂ ਪੜ੍ਹੇ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਕਰਾਉਣਾ, ਹਰੇਕ ਸਿੱਖ ਵਾਂਙ ਲਾੜੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖੀ ਬੈਠੇ ਨਿਹੰਗ ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ, ਸਿੰਘਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੋੜੀਆਂ ਬਾਣੀ ਗਾਈ ਜਾਣੀ, ਗਿਲਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜੱਥੇ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਣ ਵੇਲੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਪਿਛੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ‘ਤੋਂ ਰਾਗੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਯੁੱਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾਂ ਹੀ ਲਾਵਾਂ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਕਰਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਕਰਣ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। ਇਹ ਕੁਝ ਕੁ ਹਵਾਲੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤ-ਜੁਗਤ ਦੇ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਮਨੋਬਿਰਤੀਆਂ ‘ਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਲਪਨਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਉਸ ਘਟਨਾ ਵਿਚ ਹੀ ਰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਥਾ ਵਿਚ ਹੋਰ ਸਹਿਜ ਹੋਈ ਹੈ।