6 ਸਤੰਬਰ 1838 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ (Dalip Singh) ਨੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਜਨਮ ਲਿਆ | ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰੇ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਸੱਤਵੇਂ ਪੁੱਤਰ ਸਨ | ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ 1843 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। ਦੂਜੀ ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1849 ਵਿੱਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1854 ਵਿੱਚ ਬਰਤਾਨੀਆ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ | ਉਹ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਆਖਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੀ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਮਾ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ ਓਸਬੋਰਨ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਉਪਰੰਤ 19 ਮਾਰਚ 1854 ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਨਾਰਫੋਕ ਦੇ ਐਲਵੇਡਨ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਵਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਅਦ ’ਚ ਉਹ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਕਸਬਾ ਪਰਥਸ਼ਾਇਰ ’ਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ।ਉਹ ਉਥੇ The Black Prince of Perth shire ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਲੈਕ ਪ੍ਰਿੰਸ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |
29 ਜੂਨ 1839 ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਜਾਣ ਉਪਰੰਤ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ’ਚ ਬੁਰਛਾਗਰਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣਿਆਂ ਪਰ ਉਹ ਛੇਤੀ 5 ਨਵੰਬਰ 1840 ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਗਏ। ਉਹ 27 ਜੂਨ 1839 ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1840 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਹੇ | ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ (1839-1840), ਚੰਦ ਕੌਰ (5 ਨਵੰਬਰ 1840 ਤੋਂ 18 ਜਨਵਰੀ 1841) ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ (18 ਜਨਵਰੀ 1841 ਤੋਂ 15 ਸਤੰਬਰ 1843) ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 6 ਸਤੰਬਰ 1843 ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣੇ | ਉਸਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਤੀਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਸਿੰਘਾਸਣ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸਨ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਅਮੀਰ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਮਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਗਾਂ ਦੇ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਖੇਡਿਆ | ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਅਤੇ ਧਨੁਸ਼ ਚਲਾਉਣਾ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਮਾਂਡ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਸਨ |
ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ (Dalip Singh) ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਰੀਜੈਂਟ ਵਜੋਂ ਰਾਜ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਦਸੰਬਰ 1846 ਵਿੱਚ, ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਪ੍ਰੈਲ 1849 ਵਿਚ ਦਸ ਸਾਲਾ ਦਲੀਪ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਜੌਹਨ ਲੋਗਿਨ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ 21 ਦਸੰਬਰ 1849 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਨੌਕਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕੱਲੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਜੋਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਦਿਲ ਚ ਮੁੜ ‘ਸੋਜ਼-ਏ-ਵਤਨ’ ਦੀ ਚਿਣਗ ਲਾਈ। ਉਹ ਫਰਵਰੀ 1861 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀਆਂ, 21 ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਸਲਾਮੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਖੁੱਸੇ ਰਾਜ ਦੀ ਮੁੜ ਬਹਾਲੀ ਲਈ ਉਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵੱਖ ਵੱਖ ਬੈਠਕਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਫਿਰੰਗੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਲੈਤ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ |ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਪੈਂਨਸ਼ਨ ਤੇ ਹੋਰ ਸਹੂਲਤਾਂ ’ਚ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਕਟੌਤੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਜਾਂ ਹੋਰ ਬਾਹਰੀ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪਤੀ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਪੈਂਨਸ਼ਨ ਤੇ ਹੋਰ ਸਹੂਲਤਾਂ ’ਚ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਕਟੌਤੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਜਾਂ ਹੋਰ ਬਾਹਰੀ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪਤੀ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ 23 ਅਕਤੂਬਰ 1893 ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਗਿਆ |
