19 ਮਈ 2025: ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ ਤੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ (womens) ਸਾਰੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਆਂਢ ਗੁਆਂਢ ਵੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਫੁਲਕਾਰੀ ਕੱਢ ਮੰਝੇ ਉਣ, ਦਰੀਆਂ ਉਣ, ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਕਰਦੇ ਸੀ|ਉਹ ਇਹ ਕੰਮ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਤੋਂ ਦਸ ਘੰਟੇ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਕਲਾ ਤੋਂ ਬਣੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮੰਗ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਮੰਗ ਅਜੇ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ।
ਹਾਲਾਤ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ (families) ਦੀ ਗਿਣਤੀ 500 ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੇ ਹੁਣ 30 ਰਹਿ ਗਈ। ਮਈ 2018 ਵਿੱਚ, ਯੂਨੈਸਕੋ ਨੇ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਇਸਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਸਟੀਲ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ (Steel and Aluminum) ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੀ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਰਾਵਟ ‘ਚ ਆਈ ਹੈ।ਭਾਂਡੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪਿੱਤਲ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਪਿਘਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਪਿਘਲੀ ਹੋਈ ਧਾਤ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਮੋਲਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਠੰਡਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਧਾਤ ਦੇ ਡਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਰੋਲਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਸਮਤਲ ਪਲੇਟਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਬਣੇ ਜੁੱਤੀਆਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਕਾਰਨ ਮੁਕਾਬਲਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਟਿਆਲਾ ਅਤੇ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਚਮੜੇ ਦੇ ਜੁੱਤੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਜੁੱਤੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਬਣੇ ਜੁੱਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸਸਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਬੰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਹਿਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਸਜਾਵਟ ਅਤੇ ਕਢਾਈ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਲਾ ਹੈ ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਰਡਰ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਪੂਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਬਣੇ ਜੁੱਤੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਰਕਾਰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਲਾ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਫੁਲਕਾਰੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੀ।
ਫੁਲਕਾਰੀ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਕਢਾਈ ਕਲਾ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਚਮਕਦਾਰ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਕਢਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮਹੀਨੇ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਕਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਵੀ ਘੱਟ ਗਏ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਪੱਟੇ, ਸ਼ਾਲ, ਸੂਟ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਸਸਤੇ ਭਾਅ ‘ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਅਸਲੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਲੋਕ ਹੀ ਪਛਾਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਧਾਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਰੰਗ ਵੀ ਕੁਦਰਤੀ ਹਨ।ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਲਾਸ਼ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ, ਮਦਰ ਜੜ੍ਹ ਜਾਂ ਬਬੂਲ ਦੀ ਛਿੱਲ ਵਰਗੇ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਰੁਪਿੰਦਰ ਕੌਰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ
ਪਰਾਂਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਾਮਾਨ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪਰਾਂਦੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਪਰਾਂਦੇ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹਾਰਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗੁੱਤਾਂ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਰੰਗੀ ਧਾਗਿਆਂ, ਰਿਬਨਾਂ ਅਤੇ ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਇੱਕ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਪਰਾਂਦਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਮੱਗਰੀ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ।
ਖੇਸ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਖੇਸ ਬੁਣਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਲ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ। ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਬਹੁਤ ਸਸਤੇ ਸ਼ਾਲ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਟਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਬੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੂਤੀ ਕੰਬਲਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਹੁਣ, ਇਹ ਬੁਣਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕੁਝ ਕੁ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾ ਦਰੀ ਦੀ ਥਾਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਚਟਾਈਆਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈਆਂ।
ਉਹ ਸਿਆਲਕੋਟ ਤੋਂ ਆਇਆ ਅਤੇ ਨਕੋਦਰ, ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਇਹ ਮੋਗਾ, ਬਟਾਲਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਤੀ ਤਾਣੇ, ਜੂਟ, ਉੱਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੱਚੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਤਾਣੇ ਤੋਂ ਬਣੇ ਗਲੀਚੇ ਆਮ ਹਨ। ਪੰਜਾ ਦਾਰੀ ਆਪਣੇ ਬੋਲਡ ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਪੈਟਰਨਾਂ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੱਡੀ ‘ਤੇ ਪੰਜੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਹੁਣ ਪਲਾਸਟਿਕ ਮੈਟ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ।
ਚੀਨੀ ਖਿਡੌਣੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ‘ਤੇ ਪਰਛਾਵਾਂ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ
ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਹੁਣ ਚੀਨੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਸਤੂ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਖਿਡੌਣੇ ਵਿੱਚ ਦੱਸਣ ਲਈ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਖਿਡੌਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਭਾਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬਣੇ ਸਸਤੇ ਚੀਨੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਹਨ।
Read More: ਸੱਭਿਆਚਾਰ : ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕਿੱਥੇ ਗਿਆ, ਘੱਗਰੇ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗਏ ਅਲੋਪ?
