Nalanda University ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। 5ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ, ਇਹ ਸਥਾਨ ਪਟਨਾ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 95 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਬਿਹਾਰ ਸ਼ਰੀਫ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਪਤਾ ਰਾਜਿਆਂ- ਕੁਮਾਰਗੁਪਤ, ਕਨੌਜ ਦੇ ਹਰਸ਼-ਸਮਰਾਟ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵਧਿਆ-ਫੁਲਿਆ । ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸੀ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਬੋਧ ਮੱਠ ਵੀ ਸੀ।

ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਹਿਊਨ ਸਾਂਗ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿੱਚ 10,000 ਭਿਕਸ਼ੂ ਅਤੇ 2000 ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਣਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਆਰੀਆਭੱਟ ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ, ਨਾਗਾਰਜੁਨ, ਵਸੁਬੰਧੂ ਆਦਿ ਸਨ।

ਨਾਲੰਦਾ ਦਾ ਅਰਥ

ਨਾਲੰਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾ-ਆਲਮ-ਦਾ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ “ਗਿਆਨ ਦਾ ਨਾ ਰੁਕਣ ਵਾਲਾ ਵਹਾਅ “।

ਹਿਊਨ ਸਾਂਗ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ ਸੀ। ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਾਰੇ ਉਸਦੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿਊਨ ਸਾਂਗ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਸੀ।

ਆਰੀਆਭੱਟ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਣਿਤ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ੀਰੋ (0) ਨੰਬਰ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਗਣਨਾ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ।

ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (Nalanda University) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ?

ਨਾਲੰਦਾ ਬਿਹਾਰ, ਅਜੋਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕੇਂਦਰ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪਟਨਾ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 95 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ 427 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1197 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਬੋਧੀ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ।

ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਧਿਐਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਗੁਪਤਾ ਸਮਰਾਟ ਕੁਮਾਰਗੁਪਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ 5ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਗੁਪਤਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਲੱਗਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਨੌਜ ਦੇ ਸਮਰਾਟ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਸਿਰਫ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਧਾਰਮਿਕ ਗਿਆਨ ‘ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਦਵਾਈ, ਵਿਆਕਰਣ, ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਗਿਆਨ ਫੈਲਾਇਆ। ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸਗੋਂ ਚੀਨ, ਤਿੱਬਤ, ਕੋਰੀਆ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇੱਥੇ ਪੜ੍ਹਨ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸੀ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲੰਦਾ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਨਮੂਨਾ ਸੀ। ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਲਾਲ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਸਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗੇਟ ਸੀ। ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਪਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੰਦਰ, ਸਟੂਪਾ, ਕਲਾਸਰੂਮ, ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ ਹਾਲ ਆਦਿ ਸਨ।

ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਕਰਸ਼ਣ “ਧਰਮ ਗੂੰਜ” ਨਾਮ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਸੱਚ ਦਾ ਪਹਾੜ’। ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਬਹੁ-ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਸਨ, ਯਾਨੀ ਰਤਨਾਸਾਗਰ (ਭਾਵ ਰਤਨਾਂ ਦਾ ਸਾਗਰ), ਰਤਨੋਦਧੀ (ਰਤਨਾਂ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ) ਅਤੇ ਰਤਨੰਜਕ (ਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸਜਿਆ ਹੋਇਆ)।

ਰਤਨੋਦਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਰਤਨੋਦਧੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਨੌ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਉੱਚੀ ਇਮਾਰਤ ਸੀ। ਇਸ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅਸ਼ਟਸਾਹਸ੍ਰਿਕਾ (Astasahasrika), ਪ੍ਰਜਨਪਰਾਮਿਤਾ (Prajnaparamita) ਆਦਿ ਵੀ ਹਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈਆਂ।

ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ

ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਲੰਦਾ ‘ਤੇ ਕੁੱਲ ਤਿੰਨ ਹਮਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ ਹਮਲਾ 455 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 470 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਸਮੁੰਦਰਗੁਪਤ ਗੁਪਤਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸਮਰਾਟ ਸੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮੂਹ ਹੂਣਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਮਹਿੰਗੇ ਉਤਪਾਦ ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੋਲ ਇਸ ਦੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਅ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਆਰਥਿਕ ਸਾਧਨ ਸਨ। ਹੂਣਾਂ ਨੇ ਸਭ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਅਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਨਾਸ਼ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਪਤਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਮਰਾਟ ਸਕੰਦਗੁਪਤ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲੰਦਾ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।

ਗੌੜਸ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲੇ

ਨਾਲੰਦਾ ਉੱਤੇ ਦੂਜਾ ਹਮਲਾ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਗੌੜਸ ਵੰਸ਼, ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸਿਆਸੀ ਅਸੰਤੁਲਨ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਨੌਜ ਉੱਤੇ ਸਮਰਾਟ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਅਤੇ ਗੌੜਸ ਵੰਸ਼ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਗੌੜਸ ਵੰਸ਼ ਨੇ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਤਬਾਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘਾਤਕ ਨਹੀਂ ਸੀ | ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਮੁੜ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾਲੰਦਾ ਨੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਵੰਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਬਖਤਿਆਰ ਖਿਲਜੀ ਦਾ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ

1193 ਈ ਵਿਚ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਬਖਤਿਆਰ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਬਹੁਤ ਘਾਤਕ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਹਮਲੇ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਇੰਨਾ ਘਾਤਕ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੁਬਾਰਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਿਆ।

—-ਜੋਨੀ—-