ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਸੰਬੰਧੀ ਲੇਖ..

ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
Sr Executive Editor 

The Unmute

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 2022: ਸਾਕਾ ੧੯੧੯ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਸੀ।ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ੨ ਬੰਦੇ ਇਸ ਸਾਕੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ।ਇਸ ਸਾਕੇ ਦਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਆਖਰ ਰਾਜ਼ੀ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ।੨੧ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਸੁਨਾਮ ਦੇ ਉੱਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੈਕਸਟਨ ਹਾਲ ਲੰਡਨ ‘ਚ ੧੩ ਮਾਰਚ ੧੯੪੦ ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨਕੇ ਸਾਕਾ ੧੯੧੯ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ।੧੪ ਮਾਰਚ ੧੯੪੦ ਨੂੰ ਡੇਲੀ ਮੇਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੀ ਕਿ ਮੁੰਹਮਦ ਸਿੰਘ ਆਜ਼ਾਦ ਨਾਮ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਬੰਦੇ ਨੇ ਓਡਵਾਇਰ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਹਵਾਲੇ

ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ, ਮਾਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵੜੈਚ, ਪਰਮਜੀਤ ਮੀਸ਼ਾ, ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੂਰੀ, ਪਾਰਟੀਸ਼ਨ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਖ਼ੂਨੀ ਵਿਸਾਖੀ-ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ, ਦੀ ਬੁੱਚਰ ਆਫ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ-ਨਾਈਜ਼ਲ ਕੋਲਟ-ਰੂਪਾ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ- ੨੦੦੫, ਆਈ ਪੁਰੇ ਦੀ ਵਾਅ-ਨੈਣ ਸੁੱਖ, ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲ਼ਾ ਬਾਗ਼-ਰਖ਼ਸ਼ੰਦਾ ਜਲੀਲ, ਏ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲਿਸਟ ਮੂਵਮੈਂਟ ਆਫ ਇੰਡੀਆ-ਸਰ ਵਰਨੇ ਲੋਵੇਟ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ-ਪਾਸਟ ਐਂਡ ਪ੍ਰੈਜ਼ੰਟ-ਵੀ ਐੱਨ.ਦੱਤਾ-ਦੀ ਮਿਊਨਸੀਪਲ ਕਮੇਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ੧੯੬੭, ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲ਼ਾ ਬਾਗ਼ ੧੯੧੯ ਦੀ ਰੀਅਲ ਸਟੋਰੀ-ਕਿਸ਼ਵਰ ਦੇਸਾਈ, ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼-ਐਨ ਅੰਪਾਇਰ ਆਫ ਫੀਅਰ ਐਂਡ ਦੀ ਮੇਕਿੰਗ ਆਫ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਮਾਸਕੇਅਰ-ਕਿਮ ਏ. ਵੈਗਨਰ ਤਸਵੀਰਾਂ : ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਅਤੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ-ਕਿਮ ਏ. ਵੈਗਨਰ

(ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ)
(ਆਸ਼ੀਆ ਪੰਜਾਬੀ)

ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਅਦਬ ਦੇ ਸਫ਼ਿਆਂ ‘ਚ ਜ਼ਿਕਰ……: ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ

ਜਲਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਹੈ।ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ‘ਚ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਦੀਬਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਬਣੇ? ਅਫਸੋਸ ਉਸ ਦੌਰ ‘ਚ ਇਹ ਸਾਕਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ‘ਚ ਜ਼ਿਕਰ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।ਉਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਅਦੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਨੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਾਇਆ ਹੈ।ਪਰ ਮੰਟੋ,ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ,ਬਾਬੂ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ਼ ਜਹੇ ਅਦੀਬ ਸਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ।ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਹੁਣਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਸਾਕਾ ਬਾਗ਼-ਏ-ਜੱਲ੍ਹਿਆਂ’ ‘ਚ ਉਹਨਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਅਬਦੁੱਲ ਕਾਦਰ ਬੇਗ,ਅਮੀਰ ਅਲੀ ਅਮਰ,ਗ਼ੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਲੁਧਿਆਣਵੀ,ਵਿਧਾਤਾ ਸਿੰਘ ਤੀਰ,ਮੁੰਹਮਦ ਹੁਸੈਨ ਅਰਸ਼ਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਦੀਬਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਾਕੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਨ।ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕਰਦੇ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖੌਫਜ਼ਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।ਉਸ ਦੌਰ ਦਾ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵੀ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸਾਕੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਰ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਦਫਨ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਇਸ ਚਰਚਾ ‘ਚ ਤਿੰਨ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਖ਼ੂਨੀ ਵਿਸਾਖੀ-ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ

ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਬਾਬਾ ਸਾਹਬ ਚੌਂਕ ਦੇ ਨੇੜੇ ਗਲੀ ਪੰਜਾਬ ਸਿੰਘ ‘ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।ਇੱਥੋਂ ਥੌੜ੍ਹੀ ਹੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਹੈ।ਇਸ ਸਾਕੇ ‘ਚ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋ ਮਿੱਤਰ ਗੋਲੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਥੱਲੇ ਦੱਬੇ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਇਸ ਖ਼ੂਨੀ ਸਾਕੇ ‘ਚ ਬਚ ਗਏ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੰਨ ਤੋਂ ਸੁਣਨਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ।੩੦ ਮਈ ੧੯੨੦ ‘ਚ ਉਹਨਾਂ ਭਾਈ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਣ ਅਧੀਨ ਖ਼ੂਨੀ ਵਿਸਾਖੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।ਇਹ ਰਚਨਾ ੪ ਆਨੇ (੨੫ ਪੈਸੇ) ਦੀ ਭੇਟਾ ਨਾਲ ਵਿਕਰੀ ਅਧੀਨ ਸੀ।ਇਹਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ੧੯੪੯ ‘ਚ ਆਪਣੀ ਲਿਖੀ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ‘ਮੇਰੀ ਦੁਨੀਆਂ’ ‘ਚ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਪੀ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਵੀ ਨਾ ਰਹੀ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੂਰੀ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਉਹਨਾਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰੋ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਗੁਪਤਾ ਮਾਰਫ਼ਤ ਮੁੜ ਪਹੁੰਚਿਆਂ।ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾਂ ਦੀ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ।ਉਹਨਾਂ ਮਾਰਫਤ ਵੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਮਹਿਕਮੇ ਜਾਂ ਲੰਡਨ ਦੀ ਇੰਡੀਆ ਆਫ਼ਿਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ‘ਚੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।ਇਸ ਕਿੱਸੇ ਬਾਰੇ ਡਾ ਗੁਪਤਾ ਨੇ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪਬਲਿਕ ਰਿਲੇਸ਼ਨ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ‘ਜਾਗਰਿਤੀ’ ਦੇ ਅਗਸਤ ੧੯੮੦ ਅੰਕ ‘ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।ਇਸ ਕਿੱਸੇ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਬੋਲੀ ਮਹਿਕਮਾ ਪੰਜਾਬ (ਹੁਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ) ਦੇ ਚੇਤਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ ੧੧੩ ਤੋਂ ਨਸੀਬ ਹੋਇਆ।

ਸਾਰੇ ਹਿੰਦ ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਕ ਜਾਨ ਹੋ ਕੇ
ਰੌਲੇਟ ਬਿੱਲ ਨਾ ਮੂਲ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨਾ।
ਅਸਾਂ ਵਾਰਿਆ ਸਭ ਕੁਝ ਤੁਸਾਂ ਉੱਤੋਂ
ਪਿਆਰ ਨਾ ਦਿਲ ਥੀਂ ਦੂਰ ਕਰਨਾ।
…….
ਰੌਲੇਟ ਬਿਲ ਨੇ ਘਤਿਆ ਆਨ ਰੌਲਾ
ਸਾਰੇ ਹਿੰਦ ਦੇ ਲੋਕ ਉਦਾਸ ਹੋਏ
ਵਾਂਗ ਭੱਠ ਦੇ ਤਪਿਆ ਦੇਸ ਸਾਰਾ,
ਮਾਨੋ ਸਭ ਦੇ ਲਬਾਂ ‘ਤੇ ਸਾਸ ਹੋਏ।
….
ਪੰਜ ਵਜੇ ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੀ ਤੇਹਰਵੀਂ ਨੂੰ
ਲੋਕੀਂ ਬਾਗ ਵਲ ਹੋਇ ਰਵਾਨ ਚੱਲੇ
ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖ ਕੇ,
ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਚੱਲੇ।

ਇੰਝ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਖ਼ੂਨੀ ਵਿਸਾਖੀ ‘ਚ ਪੂਰਾ ਕਿੱਸਾ ਹੈ।ਇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮੁੜ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਨਵਦੀਪ ਸੂਰੀ (ਰਾਜਦੂਤ ਯੂ.ਏ.ਈ.) ਨੇ ਹਾਰਪਰ ਕੋਲਿਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ‘ਚ ਛਾਪਿਆ ਹੈ।ਇਸੇ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨੇ ਮੂਲ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ‘ਚ ਵੀ ਛਾਪਿਆ ਹੈ।ਇਸੇ ਕਿਤਾਬ ‘ਚ ਜਸਟਿਨ ਰੌਲੇਟ ਦਾ ਬਿਆਨ ਵੀ ਹੈ।ਰੌਲੇਟ ਐਕਟ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿਡਨੀ ਰੌਲੇਟ ਜਸਟਿਨ ਰੌਲੇਟ ਦੇ ਪੜਦਾਦਾ ਸਨ।ਜਸਟਿਨ ਪੇਸ਼ੇ ਵੱਜੋਂ ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਭਾਰਤ ‘ਚ ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਆਪ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਾ ਕੈ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਨਵਦੀਪ ਸੂਰੀ ਹੁਣਾਂ ਉਹਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜਸਟਿਨ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ‘ਚ ਆਪਣੇ ਪੜਦਾਦੇ ਦੇ ਐਕਟ ਅਤੇ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਖ਼ੂਨੀ ਵਿਸਾਖੀ ਕਿਤਾਬ ੧੩ ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ,੧੫ ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੋਵੇਂ ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ‘ਚ) ਅਤੇ ੧੮ ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਆਬੂਧਾਬੀ ‘ਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।ਆਬੂਧਾਬੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਸਮਾਗਮ ‘ਚ ਸਿਡਨੀ ਰੌਲੇਟ ਦਾ ਪੜਪੋਤਾ ਜਸਟਿਨ ਰੌਲੇਟ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਉਹ ਸਫ਼ਾ ਜੀਹਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ…

“ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਮੋਤੀਆ ਰੰਗ ਦੀ ਪੱਗ,ਕਾਲੀ ਅਚਕਣ ਪਾਇਆ ਬੰਦਾ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਇਆ।ਇਹ ੧੯੪੨-੪੩ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।ਬੰਦੇ ਵੱਲੋਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਹੋਈ ਕਿ ਮੋਟੀ ਕੀਮਤ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ੧੦੦ ਰੁਪਏ ਦੀ ਪੇਸ਼ਗੀ ਹੁਣੇ ਲਓ।ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦੌਰ ‘ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।ਕੰਮ ਇਹ ਸੀ ‘ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਬਰਕਤਾਂ’ ਸਿਰਲੇਖ ‘ਚ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣੀ ਹੈ ਜਿਸ ‘ਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ‘ਚ ਕੀਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਵੇ।ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਰਾਏ ਬਹਾਦਰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਸਨ।ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਖ਼ੂਨੀ ਵਿਸਾਖੀ ੧੯੨੦ ‘ਚ ਜ਼ਬਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ਼ ਮੋਰਚਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਦਿਲ’ ੧੯੨੭ ‘ਚ ਜ਼ਬਤ ਹੋਈ।ਆਖਰ ਅਸੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਖਿਲਾਫ ਜੂਝਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚੰਗਾ ਕਿਵੇਂ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜਾਕੇ ੧੦੦ ਰੁਪਏ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।”

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੂਰੀ ਹੁਣਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ।

ਰਲ਼ਿਆ ਖ਼ੂਨ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਥੇ: ਬਾਬੂ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ਼

ਨਾਦਰਗਰਦੀ ਵੀ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਈ ਏ,
ਚਲੇ ਇੰਗਲਸ਼ੀ ਐਸੇ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਏਥੇ।
ਕਰਾਂ ਕੇਜੜਿਆਂ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਾਹਿਰ,
ਜੋ ਜੋ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਹੋਏ ਸਾਮਾਨ ਏਥੇ।
ਉਡਵਾਇਰ ਦੀ ਉੱਤੋਂ ਉਡ ਵਾਇਰ ਆਈ,
ਕੀਤੇ ਡਾਇਰ ਨੇ ਹੁਕਮ ਫ਼ਰਮਾਨ ਏਥੇ।
ਇੱਕੋ ਆਨ ਅੰਦਰ ਜ਼ਾਲਮ ਆਨ ਕੇ ਤੇ,
ਦਿੱਤੀ ਮੇਟ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਨ ਏਥੇ।
ਕੀਤੀ ਰਾਖੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵਿਚ ‘ਜੇਹੀ ਸਾਡੀ,
ਲੱਗੇ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਮਾਰਨ ਸ਼ੈਤਾਨ ਏਥੇ।
ਕਈ ਖੂਹ ਵਿਚ ਡਿੱਗੇ ਸਨ ਵਾਂਗ ਯੂਸਫ਼,
ਮਰ ਗਏ ਕਈ ਤਿਹਾਏ ਇਨਸਾਨ ਏਥੇ।
ਮਹਿੰਦੀ ਲੱਥੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਈ ਲਾੜਿਆਂ ਦੀ,
ਹੋ ਗਏ ਲਹੂ ਵਿਚ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਏਥੇ।

ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਸਫ਼ਿਆਂ ‘ਚ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ‘ਚ ਹੈ ਕਿ ‘ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਸਕ੍ਰਾਈਬਡ ਬਾਈ ਦੀ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਆਫ ਇੰਡੀਆ’ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ੧੯੮੫ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਚ ਉਹਨਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ‘ਚ ਜ਼ਬਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।ਇਹ ਗ੍ਰਾਹਮ ਸ਼ਾਅ ਅਤੇ ਮੈਰੀ ਲੋਇਡ ਵੱਲੋਂ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਇੰਡੀਆ ਆਫ਼ਿਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ,ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਤੇ ਓਰੀਐਂਟਲ ਮੈਨੂਸਿਕ੍ਰਿਪਿਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਮਹਿਕਮਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਰੈਂਫਰੇਂਸ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ।ਇਸ ‘ਚ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾਂ ਦੀ ਖ਼ੂਨੀ ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਜ਼ਬਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਬਤ ਹੋਈ ਕਿਤਾਬ ਸੀ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰ ਸੀ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਬੂ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ਼ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਕੀਰਨੇ(੧੯੨੪),ਜਗਨਨਾਥ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗੁਪਤਾ ਦੀ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਾ ਮਹਾਤਮਾ(੧੯੨੦?),ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਸਤ ਪੰਛੀ(੧੯੨੪?) ਅਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ਬਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ।