Chhatrapati Shivaji Maharaj: ਅਕਸਰ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਬਾਰੇ ਜਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਗੂ, ਇੱਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਛਤਰਪਤੀ ਸਨ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ‘ਚ ਹੀ ਕਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਜੰਗਾਂ ਲੜੀਆਂ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਜਨਮ
ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (Chhatrapati Shivaji Maharaj) ਦਾ ਜਨਮ 19 ਫਰਵਰੀ, 1630 ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪੁਣੇ ‘ਚ ਸਥਿਤ ਸ਼ਿਵਨੇਰੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ‘ਚ ਹੀ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਨ ਹਿੰਦੂ ਸਮਰਾਟ ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ 3 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1680 ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਰਸੀ ‘ਤੇ, ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਛਤਰਪਤੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲੀ।
ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਰਾਜੇ ਭੋਸਲੇ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਾਹਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਜੀਜਾਬਾਈ ਸੀ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਜੀਜਾਬਾਈ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ‘ਚ ਘਰ ‘ਚ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਹੁਨਰਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਤਾ ਜੀਜਾਬਾਈ ਅਤੇ ਕੋਂਡਦੇਵ ਨੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੂੰ ਰਾਮਾਇਣ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।
ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਪਤਨੀਆਂ
ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਪਹਿਲਾ ਵਿਆਹ 10 ਦੀ ਉਮਰ ‘ਚ 14 ਮਈ 1640 ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸਾਈਬਾਈ ਨਿੰਬਾਲਕਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਈਬਾਈ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 4 ਬੱਚੇ ਹੋਏ। ਨਿੰਬਾਲਕਰ ਬਹਾਦਰ ਸੰਭਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਮਾਂ ਵੀ ਹੈ।
ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸੋਇਆਰਾਬਾਈ ਮੋਹਿਤੇ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਵਿਆਹ 1660 ‘ਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੋਇਆਰਾਬਾਈ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹੋਏ। ਤੀਜੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸਕਵਾਰਬਾਈ ਗਾਇਕਵਾੜ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਧੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।
ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸਗੁਣਾਬਾਈ ਸ਼ਿਰਕੇ ਸੀ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਧੀ ਹੋਈ। ਪੰਜਵੀਂ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਹਾਰਾਣੀ ਪੁਤਲਬਾਈ ਪਾਲਕਰ ਸੀ। ਛੇਵੀਂ ਪਤਨੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਕਾਸ਼ੀਬਾਈ ਜਾਧਵ ਸੀ, ਸੱਤਵੀਂ ਪਤਨੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀਬਾਈ ਵਿਚਾਰੇ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਠਵੀਂ ਪਤਨੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਗੁਣਵੰਤਾਬਾਈ ਇੰਗਲੇ ਸੀ।
ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜਾਂ ‘ਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ-ਲਿਖੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬ ਔਰਤਾਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ 8 ਵਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਰਣਨੀਤਕ, ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਤੋਰਣਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਲੜਾਈ
ਸਾਲ 1645 ‘ਚ ਜਦੋਂ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿਰਫ਼ 15 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਪੁਣੇ ‘ਚ ਸਥਿਤ ਤੋਰਣਾ ਕਿਲ੍ਹੇ (ਪ੍ਰਚੰਡਗੜ੍ਹ) ਦੀ ਲੜਾਈ ‘ਚ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜੰਗੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੇ ਬਲਬੂਤੇ ‘ਤੇ ਇਸਨੂੰ ਫਤਿਹ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਚ ਤੋਰਣਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲੜਾਈਆਂ ‘ਚ ਬਤੀਤ ਹੋਇਆ।
ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ
ਸਾਲ 1674 ‘ਚ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (Shivaji Maharaj) ਨੇ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਕੀਤੀ । ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਕਾਸ਼ੀ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਚ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੂੰ ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਮਰਾਟ ਵਜੋਂ ਤਾਜ ਪਹਿਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, 6 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੂੰ ਛਤਰਪਤੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ‘ਚ ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਹਿੰਦਵੀ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਮੰਨਣ ਜਾਂ ਰਾਜਾ ਬਣਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮੰਨਦੇ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਖਵਾਲਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਰਾਜਾ ਜਾਂ ਸਮਰਾਟ ਵਰਗੇ ਖਿਤਾਬ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੂੰ ਕਸ਼ੱਤਰੀਕੁਲਵੰਤਸ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮਉੱਧਾਰਕ ਵਰਗੀਆਂ ਉਪਾਧੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈ ਸਨ |
ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ
ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਮੁਗਲਾਂ ਲਈ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ, ਜੋ ਕਿ ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧ ਦੀ ਕਲਾ ‘ਚ ਮਾਹਰ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਮੁਗਲਾਂ ‘ਤੇ ਭਾਰੀ ਪਏ। ਇੱਕ ਵਾਰ, ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਖੁਦ ਬਚ ਗਏ, ਪਰ ਆਦਿਲਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼ਹਾਜੀ ਭੋਸਲੇ ਨੂੰ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਚੈਨ ਨਾਲ ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੁਰੰਦਰ ਅਤੇ ਜਾਵਲੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।
ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਯੁੱਧ ਰਣਨੀਤੀ
ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਟੱਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਥਾਈ ਫੌਜ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ‘ਚ 30-40 ਹਜ਼ਾਰ ਨਿਯਮਤ, ਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਘੋੜਸਵਾਰ, 1260 ਹਾਥੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਪੈਦਲ ਸੈਨਿਕ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸੀ।
ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਲੜੀਆਂ ਮੁੱਖ ਲੜਾਈਆਂ
1. ਤੋਰਣਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਲੜਾਈ
2. ਪ੍ਰਤਾਪਗੜ੍ਹ ਦੀ ਲੜਾਈ
3. ਪਵਨ ਖੇੜ ਦੀ ਲੜਾਈ
4. ਸੂਰਤ ਦੀ ਲੜਾਈ
5. ਸੰਗਮਨੇਰ ਦੀ ਲੜਾਈ
6. ਪੁਰੰਦਰ ਦੀ ਲੜਾਈ
7. ਸਿੰਘਗੜ੍ਹ ਦੀ ਲੜਾਈ
ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ
ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ 03 ਅਪ੍ਰੈਲ 1680 ਨੂੰ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਚ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ‘ਚ ਕਈ ਮਤਭੇਦ ਹਨ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਜ਼ਹਿਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਗੜਨ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਖੂਨ ਦੇ ਪੇਚਸ਼ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਮਹਾਨ ਰਾਜਾ ਹਨ, ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਨਾਂ ਅਮਰ ਰਹੇਗਾ |
Read More: Sambhaji Maharaj Biography: ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦੂਜੇ ਛਤਰਪਤੀ ਸੰਭਾਜੀ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ
