23 ਜਨਵਰੀ 2025: ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ (Basant Panchami ) ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਮਾਘ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਸ਼ੁਕਲ ਪੱਖ ਦੀ ਪੰਜਵੀਂ ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਦੇਵੀ ਮਾਂ ਸਰਸਵਤੀ ਦਾ ਜਨਮ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦੇ ਦਿਨ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਤੋਂ ਬਹਾਰ ਰੁੱਤ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਤੋਂ ਚੱਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਡਿੱਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ‘ਸੁਵੰਨਤਾ’ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਕਾਮ ਦੇਵ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ ਕੇ ਟੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ।
ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਮਾਘ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ 2 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਮਨਾਈ ਜਾਵੇਗੀ। ਬਸੰਤ (Basant Panchami ) ਪੰਚਮੀ ਦੇ ਦਿਨ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ, ਇਸ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਕਿਉਂ ਪਹਿਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ? ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਇਸ ਦਿਨ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਵ-
ਬਸੰਤ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਨ ਪੀਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ। ਬਸੰਤ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਧੜਕ ਉੱਠਦੀ ਹੈ। ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੇ ਵੱਡੇ ਮੇਲੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਤੇ ਲੋਕੀਂ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ ਖਿੜ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੇਲਿਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਟਿਆਲ਼ੇ ਤੇ ਛਿਹਰਟੇ ਦੀ ਬਸੰਤ (Basant Panchami ) ਪੰਚਮੀ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਂ ਸਰਸਵਤੀ ਨੂੰ ਪੀਲਾ ਰੰਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ‘ਤੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੁਖ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਵਧਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਦੇਵੀ ਸਰਸਵਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਖਾਸ ਦਿਨ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਸਰਸਵਤੀ ‘ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ। ਸਰਸਵਤੀ ਬੁੱਧ ਦੀ ਦੇਵੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ, ਕਲਾ, ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਅਤੇ ਹੁਨਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਚਿੱਟੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿਚ ਕਮਲ ਜਾਂ ਮੋਰ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਲੋਕ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ?
ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਰਸਵਤੀ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਹੈ। ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਪੀਲੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਪਹਿਨਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੀਲਾ ਰੰਗ ਇਸ ਜਸ਼ਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਚਮਕ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਚਮਕ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਤਿਉਹਾਰ ਦੌਰਾਨ ਸਾਰਾ ਸਥਾਨ ਪੀਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਲੋਕ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਪੀਲੇ ਫੁੱਲ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕੇਸਰ ਹਲਵਾ ਜਾਂ ਕੇਸਰ ਹਲਵਾ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੇਸਟਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜੋ ਕਿ ਆਟਾ, ਖੰਡ, ਗਿਰੀਦਾਰ ਅਤੇ ਇਲਾਇਚੀ ਪਾਊਡਰ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਕਵਾਨ ਵਿੱਚ ਕੇਸਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਪੀਲਾ ਰੰਗ ਅਤੇ ਹਲਕੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਫਸਲੀ ਖੇਤ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਲ ਦੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੀਲੇ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਦੇ ਹਨ। ਪੈਨ, ਨੋਟਬੁੱਕ ਅਤੇ ਪੈਨਸਿਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਵੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਜਨਤਕ ਛੁੱਟੀ
ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਛੁੱਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ, ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਆਏ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਦਫਤਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ. ਪਬਲਿਕ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਵੀ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਜਲੂਸਾਂ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰੀ ਆਵਾਜਾਈ ਜਾਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਪਿਛੋਕੜ
ਦੇਵੀ ਸਰਸਵਤੀ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਦੇਵੀ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਚਾਰ ਹੱਥ ਹਨ ਜੋ ਹਉਮੈ, ਬੁੱਧੀ, ਸੁਚੇਤਤਾ ਅਤੇ ਮਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਦੇਵੀ ਸਰਸਵਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਮਲ ਅਤੇ ਪੋਥੀ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਦੋ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਵੀਨਾ (ਸਿਤਾਰ ਵਰਗਾ ਇੱਕ ਸਾਜ਼) ਉੱਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਜਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਚਿੱਟੇ ਹੰਸ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਚਿੱਟਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਹੰਸ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਬੁਰੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਦੇਵੀ ਸਰਸਵਤੀ, ਕਮਲ ‘ਤੇ ਬੈਠੀ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਉਹ ਸੱਚ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਮੋਰ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਧੀ ਦੁਆਰਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ
ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਅਤੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਨਾਲ ਬੜਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸਬੰਧ ਹੈ।ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੀ ਸਮਾਧ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਦੋ ਮੀਲ ਚੜ੍ਹਦੇ ਵੱਲ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ’ਤੇ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਹਰ ਸਾਲ ਬੜੀ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਨਿਵਾਸੀ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਪਤੰਗਾਂ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ’ ਵਜੋਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀ ਨਾਮਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਫਰਵਰੀ 1816 ਦੀ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਭੈਣੀ ਰਾਈਆਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਰ ਸਾਲ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਉਤਸਵ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮੇਲਾ ਬਸੰਤ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਧੂਹ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੋਕ ਪੀਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਮੌਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ’ਤੇ ਨਵਾਂ ਨਿਖਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ…ਸ਼ਗੂਫੇ ਫੁੱਟਦੇ ਹਨ… ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰੋਂ ਦੇ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਪੀਲੇ ਪੀਲੇ ਫੁੱਲ ਮਨਮੋਹਕ ਨਜ਼ਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ…ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਨਿਗਾਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਫੁੱਲ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਬਾਗ਼ੀਂ ਫੁੱਲ ਖਿੜਦੇ ਹਨ। ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੂਖ ਨਿਵਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਛੇਹਰਟਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੀ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਚਾਅ ਸਾਂਭਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਤੜਕਸਾਰ ਹੀ ਆਪਣੇ ਕੋਠਿਆਂ ’ਤੇ ਡੈਕ ਲਾ ਕੇ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਤੰਗਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਤੰਗ ਕੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਤੰਗ ਲੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦੇ ਰੰਗ ਬਰੰਗੇ ਪਤੰਗ ਅਦੁੱਤੀ ਨਜ਼ਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
Read More: ਅਮਨ ਅਰੋੜਾ ਵੱਲੋਂ ਸੂਬਾ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦੀ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ, ਚਾਇਨਾ ਡੋਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ
