ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਕਾਂਗਰਸ (Congress) ਵੀਰਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ 139ਵਾਂ ਸਥਾਪਨਾ ਦਿਵਸ ਮਨਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਨਾਗਪੁਰ ‘ਚ ਵੱਡੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਪਾਰਟੀ ਆਗਾਮੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ‘ਹੈ ਤਿਆਰ ਹਮ’ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰੈਲੀ ਨਾਲ ਕਰੇਗੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਸਥਾਪਨਾ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ ? 1985 ‘ਚ ਬਣੀ ਪਾਰਟੀ ਭਾਵੇਂ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ‘ਚ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਕਦੇ ਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਕਈ ਵਾਰ ਟੁੱਟੀ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ ?
ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ (Congress) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 28 ਦਸੰਬਰ 1885 ਨੂੰ ਬੰਬਈ (ਮੁੰਬਈ) ਦੇ ਗੋਕੁਲ ਦਾਸ ਤੇਜਪਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ 72 ਡੈਲੀਗੇਟਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਏ.ਓ. ਹਿਊਮ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਵਿਓਮੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੈਨਰਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ।
ਏ.ਓ. ਹਿਊਮ
ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਮੇਂ ਹਿਊਮ ਦੇ ਨਾਲ 72 ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਿਊਮ ਸੰਸਥਾਪਕ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਬਣੇ ਅਤੇ ਵਮੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੈਨਰਜੀ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦਾ ਨਵਾਂ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜਣ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ 56 ਪ੍ਰਧਾਨ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਕਮਾਨ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 45 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਹਿਰੂ-ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਰਹੀ ਹੈ।
ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਕਦੋਂ ਕਿਸਨੇ ਸੰਭਾਲੀ?
1885 ਤੋਂ 1919 ਤੱਕ ਨਹਿਰੂ-ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕਾਂਗਰਸ (Congress) ਵਿੱਚ ਬਹੁਤਾ ਦਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1919 ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। 1928 ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ ਇਜਲਾਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੁੜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਹੀ ਸਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਸਾਲ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ, ਫਿਰ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ 1936 ਅਤੇ 1937 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਪਾਰਟੀ (Congress) ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1951 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਫਿਰ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਚਲੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ।
ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ‘ਚ ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਦਖਲ
1959 ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਕਾਂਗਰਸ (Congress) ਵਿੱਚ ਚੁਣੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੀ। 1960 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਇੰਦਰਾ ਤੋਂ ਨੀਲਮ ਸੰਜੀਵਾ ਰੈਡੀ ਕੋਲ ਗਈ। 1978 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ ਇੰਦਰਾ ਮੁੜ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੀ। ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ 1985 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਹ ਛੇ ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਕੁਰਸੀ ’ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਰਹੇ।
ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ 1998 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ 2017 ਤੱਕ 19 ਸਾਲ ਤੱਕ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਚੋਟੀ ਦੀ ਆਗੂ ਰਹੀ। 2017 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਾਹੁਲ ਨੇ ਕਈ ਰਾਜ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2019 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਅਕਤੂਬਰ 2022 ਤੱਕ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅੰਤਰਿਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੀ।
ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਗੈਰ-ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ 26 ਅਕਤੂਬਰ 2022 ਨੂੰ, ਮਲਿਕਾਰਜੁਨ ਖੜਗੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ।
ਆਗੂਆਂ ਨੇ 64 ਵਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਬਣਾਈ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ
ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵੱਡੇ ਝਟਕੇ ਝੱਲਣੇ ਪਏ ਹਨ। ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1885 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ 64 ਅਜਿਹੇ ਵੱਡੇ ਮੌਕੇ ਦੇਖੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ ਹੈ। 1969 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਵੱਖਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਵਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਦਰਾਰਾਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਫੁੱਟ ਪੈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਚਿਤਰੰਜਨ ਦਾਸ ਵੱਲੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਛੱਡ ਕੇ ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
ਚਿਤਰੰਜਨ ਦਾਸ
1923: ਚਿਤਰੰਜਨ ਦਾਸ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਛੱਡ ਕੇ ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਹੋਮ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਗ੍ਰੇਟ ਮੈਨ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ’ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਚਿਤਰੰਜਨ ਦਾਸ ਕੌਂਸਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ 1924 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਾਧੂ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1925 ਵਿੱਚ ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਰਲੇਵਾਂ ਹੋਇਆ।
1939: ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਮੱਤਭੇਦ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਅਤੇ ਸ਼ਾਰਦੂਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਫਾਰਵਰਡ ਬਲਾਕ ਨਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸਦਾ ਸਮਰਥਨ ਅਧਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ।
ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਿਖਰੀ ਹੋਈ ਪਾਰਟੀ
ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਂਗਰਸ (Congress) ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਫੁੱਟ ਪਈ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2021 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ 62 ਨਵੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਂਗਰਸ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ 1951 ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਿੰਨ ਨਵੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ। ਜੀਵਤਰਾਮ ਕ੍ਰਿਪਲਾਨੀ ਨੇ ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪ੍ਰਜਾ ਪਾਰਟੀ, ਤੰਗਤੂਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮ ਅਤੇ ਐਨ.ਜੀ. ਰੰਗਾ ਨੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸਟੇਟ ਪ੍ਰਜਾ ਪਾਰਟੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਰਸਿੰਘ ਭਾਈ ਨੇ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਖੇਤੁਤ ਸੰਘ ਨਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸਟੇਟ ਪ੍ਰਜਾ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪ੍ਰਜਾ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਰਲੇਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪ੍ਰਜਾ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਜਾ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਰਲੇਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਖੇਦੂਰ ਸੰਘ ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਰਲੇਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ।
1956-1970 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਬਣਾਈਆਂ 12 ਨਵੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ
ਸੀ. ਰਾਜਗੋਪਾਲਾਚਾਰੀ
ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਸੀ. ਰਾਜਗੋਪਾਲਾਚਾਰੀ ਨੇ 1956 ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ‘ਚ ਕਾਂਗਰਸ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨਾਲ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਰਾਜਗੋਪਾਲਾਚਾਰੀ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਸਿਰਫ਼ ਮਦਰਾਸ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਹੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਾਜਗੋਪਾਲਾਚਾਰੀ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1959 ਵਿੱਚ ਐਨਸੀ ਰੰਗਾ ਨਾਲ ਸਵਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ।
ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਬਿਹਾਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਮਦਰਾਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। 1974 ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਲ ਵਿੱਚ ਰਲੇਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 1964 ਵਿੱਚ ਕੇਐਮ ਜਾਰਜ ਨੇ ਕੇਰਲ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਮ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। ਉਂਜ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਭਰ ਕੇ ਆਏ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸੱਤ ਵੱਖਰੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਬਣਾ ਲਈਆਂ। 1966 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਹਿਤਾਬ ਨੇ ਉੜੀਸਾ ਜਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਰਲੇਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ।
1969-1978 ‘ਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ‘ਚੋਂ ਕੱਢਿਆ
ਇਹ ਘਟਨਾ 12 ਨਵੰਬਰ 1969 ਦੀ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ‘ਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਤੋੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਨਵੀਂ ਕਾਂਗਰਸ ਬਣਾਈ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਆਰ. ਰੱਖਿਆ | ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੀ 1966 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਘੱਟ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਸਮਝ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਾਜਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਉਭਰੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਸਰਕਾਰ ਚਲਾਈ। 1967 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਇਕੱਲੇ-ਇਕੱਲੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਇੰਦਰਾ ਨਾਲ ਵਿਵਾਦ ਕਾਰਨ ਸ. ਕਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਨਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਰਲੇਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। 1969 ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੀਜੂ ਪਟਨਾਇਕ ਨੇ ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ ਉਤਕਲ ਕਾਂਗਰਸ ਬਣਾਈ, ਮੈਰੀ ਚੇਨਾ ਰੈੱਡੀ ਨੇ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਪ੍ਰਜਾ ਸਮਿਤੀ ਬਣਾਈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 1978 ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਛੱਡ ਕੇ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਆਈ. ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ | ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਭਾਵ 1979 ਵਿੱਚ, ਡੀ ਦੇਵਰਾਜ ਯੂਆਰਐਸ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਯੂਆਰਐਸ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। ਦੇਵਰਾਜ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।
1998 ‘ਚ ਮਮਤਾ ਬੈਨਰਜੀ ਅਤੇ 1999 ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਦ ਪਵਾਰ ਵੱਖ ਹੋਏ
1998 ਵਿੱਚ, ਮਮਤਾ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ (Congress) ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਬਣਾਈ। ਉਹ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਸ਼ਰਦ ਪਵਾਰ, ਪੀਏ ਸੰਗਮਾ ਅਤੇ ਤਾਰਿਕ ਅਨਵਰ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਐਨ.ਸੀ.ਪੀ. ਸ਼ਰਦ ਪਵਾਰ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਮੁਖੀ ਹਨ। 2016 ਵਿੱਚ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਆਗੂ ਅਜੀਤ ਜੋਗੀ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਛੱਡ ਕੇ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਜਨਤਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਮ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ।
ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਪੰਜਾਬ ਲੋਕ ਕਾਂਗਰਸ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ | ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਸ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਨੇ 2022 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵੀ ਲੜੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਾਰੀ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ, ਤਿਵਾੜੀ ਕਾਂਗਰਸ, ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਵਿਵਾਦ ਕਾਰਨ ਜਗਨ ਮੋਹਨ ਰੈਡੀ ਨੇ ਵਾਈਐਸਆਰ ਕਾਂਗਰਸ, ਕੁਲਦੀਪ ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ ਜਨਹਿਤ ਕਾਂਗਰਸ ਬਣਾਈ।
