1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਅਸਲ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਦਲਜੀਤ ਦੁਸਾਂਝ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਜੋਗੀ’

ਲਿਖਾਰੀ
ਅਮਨਦੀਪ ਸੰਧੂ

ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਮੈਂ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਫਿਲਮ ਜੋਗੀ ਦੇਖੀ, ਜੋ ਸਿਨੇਮਾਘਰਾਂ ‘ਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਨੈੱਟਫਲਿਕਸ ‘ਤੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ।

ਸਾਲ 1984 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਲਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਇਨਸਾਫ਼ ਪਸੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਫਿਰ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1984 ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਾ ਮਿਲਣਾ, ਇਸ ਸਭ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ
।

ਫਿਲਮ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਵੱਧ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਫਿਲਮ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

1) ਕੋਈ ਐਵੇਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਵੇਂ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ?

2) ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਵੇਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ, ਪਰ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਨਵੇਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੁੰਦੀ?

3) ਇਕਪਾਸੜ ਹਿੰਸਾ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਵੇਂ ਦੱਸੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖ ਸੁਣਵਾਈ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੀੜਤਾਂ ਲਈ ਨਿਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ?

4) ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ਹੂਰੀਆਂ ਦੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਕੋਈ ਐਵੇਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਵੇਂ ਸੁਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਐਵੇਂ ਦੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੋਵੇ |

5) ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਵੇਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਿਰਫ ਕਲਿੱਕਬੈਟ ਅਤੇ ਵਟਸਐਪ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਉਲਟ ਫ਼ਿਲਮ ਜੋਗੀ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਲੱਗੀ ਕਿ ਇਸਦੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ, ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਜਾਂ ਮੂਡ ਸੈੱਟ ਕਰਨ ਵਰਗਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਡਾਇਨਿੰਗ ਟੇਬਲ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸੁਹਾਵਣੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕਦਮ ਐਕਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਫਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਨੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਬੁੱਧੀਮਤਾ ‘ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਪੁੱਛਣਗੇ ਕਿ ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਕਿਸ ਦਾ ਹੱਥ ਹੈ, ਜਵਾਬ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।

ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਜਨਮ ਵੰਡ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੰਗੇ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰਹੇ ਹਨ। 1984 ਵੱਖਰਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨੇਲੀ 1983 ਸਮੇਤ, ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। 1984 ਤੱਕ ਖੁਲ੍ਹੇਆਮ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣਾ, ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣਾ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ, ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ।

ਇਸ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਨੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਣਾ ਜਰੂਰੀ ਸੀ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਆਰਐਸਐਸ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਫੀ ਸਬੂਤ ਹਨ। ਅਕਾਲੀ, ਭਾਜਪਾ, ‘ਆਪ’ ਸਭ ਨੇ 1984 ਨੂੰ ਵੋਟਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਫਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਉਸ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਫਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।

1984 ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਵਹਿਸ਼ੀ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਜੋ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੁਰਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਾਂ, ਕਿਤਾਬਾਂ, ਅਦਾਲਤੀ ਕੇਸਾਂ, ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਪੱਤਰਾਂ, ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਦੱਸੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਬਹੁਤ ਘਾਤਕ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਜੋ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਹਨ, ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ, ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਜੋ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੁਰਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ | ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਥੱਕ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਣ ਨਹੀਂ ਸਕੇ।

ਮੇਰੇ ਲਈ 1984 ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਯਹੂਦੀਆਂ ਜਾਂ ਹੋਲੋਕਾਸਟ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਰਾਏ ਹੋਲੋਕਾਸਟ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ, ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਨਸਾਫ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਆਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿਣਾ ਆਮ ਗੱਲ ਹੈ |

ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਰਵਾਇਤੀ ਟ੍ਰੈਕ ਰਾਹੀਂ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ:

ਦੋਸਤੀ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਅਜੀਬ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਹੀ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ। ਪਰ ਲੇਖਕ ਪਾਵ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਈ ਗਵਾਹੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਈ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਸੀ। ਕਈ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕੋ ਲਿਆ ਸੀ|

ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ, ਬਲਾਕ 32 ਵਿੱਚ 5 ਮੁਸਲਿਮ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸਮੂਹ ਨੇ 600 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਸੀ।ਐਡਵੋਕੇਟ ਐਚਐਸ ਫੂਲਕਾ, ਜੋ ਕਿ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿੱਚ 30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੇਸ ਲੜ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈੱਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਜੁਕਤੀ ਰਾਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ 30 ਸਿੱਖ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਸੀ |

ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੂਖਮ ਹਿੰਸਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਜੋ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਸਥਾਨਕ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਦਾ ਲਾਲਚ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨਿੱਜੀ ਬਦਲਾਖੋਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ, ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਆਰ ਦਾ ਕੋਣ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਅਜੇ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੋਗੀ ਅਤੇ ਲਾਲੀ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਟਕਰਾਅ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਇੱਥੇ ਦੱਸ ਦਈਏ ਕਿ ਰੁੜਕੇਲਾ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਲਿਜਾ ਕੇ ਬਚਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਵਧੀਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਡਾ. ਅਰਬਿੰਦੋ ਬੇਹਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਗੇਟ ‘ਤੇ ਚਾਕੂ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ | ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਲਾਲਚ, ਸੱਤਾ ਦੇ ਲਾਲਚ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਤੋਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਣ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਗੱਲ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ
ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਧਰਮ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਾਲੀਵੁਡ ਵਿਚ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੇਸ, ਕੜਾ, ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਦਰਗਾਹ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ |

ਇਹ ਇੱਕ ਐਸੀ ਫ਼ਿਲਮ ਹੈ ਜੋ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ | ਇਹ ਫਿਲਮ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਨਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਵਾਂਝਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ | ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਦਾ ਸਾਡਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਜਾਣਾ, ਸਾਡੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣਾ | ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਿੰਸਾ ਇਹ ਸਭ ਅੱਜ ਇੱਕ ਹਕੀਕਤ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ, ਫੌਜ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹਿੰਸਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਫੌਜ ਵੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕੀ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ |

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ, ਇਹ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਸਲ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੈਰ-ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਫਿਲਮ ਦੇਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।